Ο ναός της Αχειροποιήτου βρίσκεται επί της οδού Αγίας Σοφίας βόρεια του ομώνυμου ναού και πάνω από την οδό Εγνατία ,στο ύψος που περνούσε η αρχαία Βυζαντινή οδός.
Η πρόσβαση στην Αχειροποίητο είναι εύκολη με τα πόδια ,αν είστε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης ,βρίσκεται πολύ κοντά στην πλατεία Αριστοτέλους προς την ανατολική πλευρά της.
Γνωστός ως ο μεγάλος ναός της Θεοτόκου, πήρε την επωνυμία της Αχειροποιήτο , σύμφωνα με γραπτές πηγές που χρονολογούνται το 1320μ.Χ., από μια εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε κατά τον μύθο μέσα στο ναό χωρίς να έχει φιλοτεχνηθεί από ανθρώπινο χέρι (αχειροποίητη).
Οι χριστιανοί κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας αναφερόταν στο ναό ως η Μεγάλη Παναγία ή Αγία Παρασκευή.
Η ανέγερσή της χρονολογείται τον 5ο αι και μέρος τη Αχειροποιήτου έχει χτιστεί πάνω σε δημόσια ρωμαϊκά λουτρά , από τα ερείπια του οποίου είναι ευδιάκριτο ότι επρόκειτο για ένα από τα σημαντικότερα κτίρια της Θεσσαλονίκης.
Η λειτουργία του ανατολικού και βόρειου τμήματος του λουτρού φαίνεται να συνεχίστηκε κανονικά και μετά την ανέγερση του ναού. Εικάζεται ότι στο σημείο προγενέστερα λειτουργούσε ιερό αφιερωμένο στη Θερμαία Αφροδίτη.
Κατά τη βυζαντινή περίοδο στη Θεσσαλονίκη, έχει επιβεβαιωθεί η συναλατρεία της Παναγίας με τον Άγιο Δημήτριο προστάτη της πόλης. Τα προεόρτια της γιορτής του Αγίου τελούνταν στο ναό της Αχειροποιήτου όταν η πομπή που αναπαριστούσε την σύλληψη και φυλάκιση του αγίου, ξεκινούσε από την οδό Χαλκέων, έκανε στάση στην Αχειροποίητο όπου τελούνταν εσπερινός και κατέληγε στον ναό του Αγίου Δημητρίου.
Το 1430 όταν η Θεσσαλονίκη κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς η εκκλησία της Αχειροποιήτου ήταν η πρώτη εκκλησία που μετατράπηκε σε τζαμί από τον σουλτάνο Μουράτ. Σχετική μαρτυρία αποτελεί γραπτή επιγραφή στον 8ο κίονα της βόρειας αντιστοιχίας του ναού.
Σε όλη της διάρκεια της λειτουργίας της Αχειροποιήτου ως τζαμί υπήρξε το επίσημο τέμενος των Οθωμανών γνωστό με το όνομα Εσκί Τζαμί (παλαιό τζαμί) ή Τζουμά.
Ο ναός της Αχειροποιήτου λειτούργησε ως χριστιανική εκκλησία ξανά το 1930 και διατηρείται έως σήμερα στην ίδια μορφή όπως όταν κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα ενώ στέγασε και το πρώτο Βυζαντινό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.
Το σημείο στο οποίο βρίσκεται χτισμένη η Αχειροποίητος, η παρουσία των πολυκατοικιών και ο υπερυψωμένος δρόμος δεν βοηθούν στην ανάδειξη του κτίσματος, ωστόσο δεν παύει να αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δείγματα αρχιτεκτονικής της βυζαντινής εποχής. Οι αλλεπάλληλες επισκευές μετά από σεισμούς αλλά και η φθορά του χρόνου έχουν αφήσει τα σημάδια τους. Για παράδειγμα η σημερινή της βαριά στέγη που κατασκευάστηκε το 1910-1912 δεν αφήνει τον επισκέπτη να καταλάβει την ομορφιά και την σπανιότητα του εσωτερικού της διάκοσμου.
Είναι πιθανό λόγω της ρυμοτομίας της Θεσσαλονίκης κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η σημερινή οδός Αγίας Σοφίας να ήταν αρχαίος δρόμος, πράγμα που σημαίνει ότι δεν έμενε χώρος στην Αχειροποίητο να γίνει αίθριο και είσοδος από τα δυτικά . Έτσι η αρχική κύρια είσοδος του ναού τοποθετείται στο Νότο, άμεσα συνδεδεμένη με την κεντρική αρτηρία της Θεσσαλονίκης, την βυζαντινή οδό.
Ανήκει στον τύπο τρίκλιτης ξυλόστεγης Βασιλικής η οποία ανατολικά σχηματίζει αψίδα ημικυκλική. Το ευρύχωρο κεντρικό κλίτος χωρίζεται από τα δυο παράπλευρα κλίτη με δύο σειρές κιονοστοιχίων που αριθμούν από 12 κίονες η κάθεμία και οδηγούν προς το Ιερό Βήμα.
Από τον γλυπτικό της διάκοσμο ξεχωρίζουν τα ιωνικά κιονόκρανα, με μάρμαρα από την Προποντίδα, προϊόντα εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης με διακόσμηση φυτικού θέματος γνωστή ως “πριονωτή άκανθα”. Οι δε κίονες του νάρθηκα φτιάχτηκαν από πράσινο Θεσσαλικό μάρμαρο.
Ο άμβωνας της Αχειροποιήτου είναι μονόλιθος με ημικυκλικό εξώστη στον οποίο καταλήγουν τέσσερα σκαλοπάτια και πλέον βρίσκεται στη αρχαιολογική συλλογή της Ροτόντας.
Τα ψηφιδωτά αυτού του ναού όπως και τα αντίστοιχα του Αγίου Δημητρίου και της Ροτόντας μαρτυρούν την ύπαρξη καλλιτεχνικού εργαστηρίου στην Θεσσαλονίκη με άρτια τεχνική και όλα ξεχωρίζουν με την ποιότητά τους. Τα διακοσμητικά θέματά τους είναι γεωμετρικά και φυτικά.
Οι αγιογραφίες της Αχειροποιήτου χρονολογούνται από τον 13ο αι, μια εποχή που προηγείται της μεγάλης ακμής της αγιογραφίας στη Θεσσαλονίκη κατά την βασιλεία των Παλαιολόγων. Αν και έχουν υποστεί φθορές από την περίοδο της Τουρκοκρατίας όπου έχουν χτυπηθεί με σφυρί και καλύφθηκαν με σοβά, εξακολουθούν να δίνουν στοιχεία από την απεικόνιση των 18 από του 40 μάρτυρες που μαρτύρησαν στη Σεβάστεια.
Μία βόλτα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης σε κάθε περίπτωση πρέπει να περιλαμβάνει επίσκεψη στην εκκλησία Αχειροποίητος. Ένα μνημείο της πρωτοβυζαντινής περιόδου για το οποίο η πόλη της Θεσσαλονίκης αλλά και ο ευρύτερος ελλαδικός χώρος είναι υπερήφανος για την ύπαρξή και τη μοναδικότητά του.